ادای احترام یار مهربان به مکتب هنری شیراز

پوستر بیست و نهمین هفته کتاب نهاد کتابخانه های عمومی کشور که با شعار «جای خالی را با کتاب خوب پر کنیم» از هنر کاشی نگاری بهره برده که رد پای پررنگ کاشی هفت‌رنگ و گل و مرغ مکتب هنری زندیه شیراز به ویژه مسجد وکیل در آن دیده می‌شود.

به گزارش خبرنگار خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) در فارس، استفاده از المان‌های هنری سنتی در طرح‌های گرافیکی و پوسترها از ابتدای پیدایش هنر مدرن مورد توجه بوده و جذابیتی ویژه به آن می‌بخشید.

پوستر بیست و نهمین هفته کتاب نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز از این هنر کاشی هفت رنگ بهره برده که شباهت زیادی با کاشی نگاری مکتب شیراز دارد.

تزئینات کاشی هفت‌رنگ در بناهای تاریخی که یکی از آرایه‌های ارزشمند وابسته به معماری است، از کنار هم قرار گرفتن خشت‌های چهارگوش رنگ‌آمیزی شده معمولاً با ابعاد ۱۵*۱۵ یا ۲۰*۲۰ شکل می‌گیرد.

دلیل نام‌گذاری این نوع کاشی که از اواخر دوران تیموری به مرور جای خود را در معماری ایران باز کرد، استفاده از هفت‌ رنگ متداول سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه‌ای، قرمز، زرد، سبز و قهوه‌ای در لعاب و نقوش آن است.

در این میان هنر کاشی‌کاری و کاشی‌نگاری در شیراز دارای جایگاه و ویژگی‌های منحصربه‌فردی است که بناهای دربرگیرنده این هنر همچون مسجد نصیر معروف به مسجد صورتی، حسینیه مشیر، مسجد وکیل و … را به جاذبه‌های جهانی مبدل ساخته است.

کیفیت و ترکیبات خاص لعاب در کاشی هفت‌رنگ شیراز و همچنین استفاده از رنگ‌های روشن و شاد نظیر پسته‌ای، صورتی، زرد و سفید است که در این میان نقش صورتی چشمگیرتر است از شاخصه‌های کاشی هفت‌رنگ شیراز به‌ویژه دوره زند و قاجار به شمار می‌رود.

یکی دیگر از ویژگی‌های کاشی سنتی شیراز که تخصص نگارگران این شهر نیز محسوب می‌شود، استفاده زیاد از نقش معروف به گل و مرغ است.

نقاشی گل و مرغ اصطلاحی برای توصیف نوعی از نقاشی قدیم ایرانی است که دارای موضوع گل، برگ و پرندگانی همچون بلبل و طاووس و گاه پروانه بود. در دوره زندیه نوعی هنر به‌عنوان مکتب زند یا مکتب گل در شیراز پدید آمد زیرا بیشترین توجه به نقاشی‌های گل و مرغ در آن دیده می‌شد.

پیش‌طاق مسجد وکیل نمونه باشکوه استفاده از گل و مرغ در کاشی هفت‌رنگ مکتب زندیه است که پوستر بیست و نهمین هفته کتاب نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور نیز متأثر و تداعی‌کننده آن است.

تحقیقات خبرنگار ایبنا نشان می‌دهد که استفاده از گل و مرغ در دروان زندیه و قاجار در کاشی‌نگاری بناهای «مسجد و مدرسه آقابزرگ کاشان»، «مسجد سپه‌سالار اصفهان»، «مسجد مشیر شیراز»، «موزه پارس» و همچنین «مسجد وکیل» دیده می‌شود اما طرح گرافیکیِ استفاده شده در این پوستر در هیچ‌یک از این بناها دیده نشد.

به نظر می‌رسد این طرح ترکیبی از نگاره‌های کاشی‌های زندیه و گل مرغ‌های این مکتب هنری شیراز است که طراح از آن بهره برده است.

مدیرعامل اتحادیه تعاونی‌های صادرکنندگان صنایع‌دستی استان فارس که خود از کاشی‌نگاران و پژوهشگران شناخته شده کاشی هفته رنگ شیراز است، در این خصوص گفت: شباهت این کاشی‌های این پوستر از نظر نقش‌پردازی و رنگ‌سازی و رنگ گذاری کاملاً شبیه سبک کاشی‌نگاری دوران زند و اجرای زندیه در دوران قاجار است که البته اصل آن را در بناهای شیراز ندیده‌ام.

«سلمان گورنگی» در تشریح این شباهت‌ها نیز با بیان اینکه حاشیه‌های طرح، «شرّابه» نام دارد که در کاشی‌نگاری شیراز به آن «تموم کار» نیز می‌گویند، افزود: گل‌های متنوعی در پوستر دیده می‌شود که شامل گل‌های سوسنی و نرگسی و گل‌های بسته نیز گل‌های سرخ و محمدی هستند.

وی با تأکید بر اینکه مرغ‌هایی نیز که در طرح دیده می‌شود، به‌شدت تداعی‌گر مرغ‌هایی است که در مسجد وکیل شیراز کار شده است، ادامه داد: رنگ‌بندی اثر نیز متأثر از تکنیک و اجرای کاشی‌نگاری دوره زند است و کلیت کار نیز بسیار شبیه به کاشی‌نگاری‌های شیراز حتی حافظیه است.

نویسنده کتاب پژوهشیِ کاشی هفت رنگ شیراز با عنوان «مشق عشق» خاطرنشان کرد: گل فندقی بالای اثر نیز یادآور کارهای استاد شایسته شیرازی و گل و مرغ‌ها نیز یادآور آثار لطفعلی صورتگر شیرازی است.

به گفته گورنگی، رنگ‌بندی اثر نیز تداعی‌کننده کاشی‌نگاری شیراز است به‌ویژه قرمزهایی که به طرح کاشی‌های میرزا عبدالرزاق شیرازی نزدیک است.

بررسی‌های خبرنگار ایبنا نشان می‌دهد که احتمالاً طرح اولیه پوستر از طریق یکی از تارنماهای فروش آثار گرافیکی تهیه شده که در آن از المان‌های کاشی‌نگاری مکتب شیراز بهره برده شده و گرمی و جذابیت طرح تداعی‌کننده هنر باشکوه کاشی‌نگاران مکتب هنری شیراز است.

منابع:

– مقاله «سیر تحول کاشی هفت رنگ شیراز» نوشته سایه ممبینی
– مقاله «سیر تحول و تکامل کاشی هفت رنگ در ایران» نوشته‌هانا جهان بخش و‌هانیه شیخی نارانی
– کتاب «مشق عشق» نوشته سلمان گورنگی

گزارش از حسن دهقان