سفر ایمانوئل والرشتاین به مثابۀ فرصتی برای همگرائی در علوم اجتماعی ایران
محمد امین قانعی راد*
خبر پارسی – ایمانوئل والرشتاین جامعه شناس و نظریه پرداز برجستۀ معاصر و رئیس اسبق انجمن بین المللی جامعه شناسی در روزهای ۹ تا ۱۶ اسفند ماه ۱۳۹۲ به دعوت انجمن جامعه شناسی ایران برای شرکت در «سمینار بررسی آراء ایمانوئل والرشتاین» و بازدید از اماکن فرهنگی و تاریخی به کشور ما سفر می کند. او از سن ۳۱ سالگی با انتشار کتاب «آفریقا: سیاست استقلال» به تدریج به عنوان اندیشمندی توانا در عرصۀ علوم اجتماعی مطرح شد و سرانجام به خاطر انتشار اولین جلد از پژوهش بزرگ اش دربارۀ «نظام نوین جهانی» با عنوان فرعی«کشارزی تجاری و ریشه های اقتصاد جهانی اروپایی در قرن شانزدهم» پایگاه خود را به عنوان نظریه پردازی در تراز جهانی تثبیت کرد.
او با تالیف این اثر توانست در سال ۱۹۷۵ جایزۀ معتبر انجمن جامعه شناسی آمریکا موسوم به «جایزۀ سوروکین» را دریافت کند. پژوهش گستردۀ والرشتاین دربارۀ نظام نوین جهانی، به مثابۀ بازتفسیری نوآورانه از ظهور و توسعۀ جهان مدرن از قرن شانزدهم تا قرن بیستم، به عنوان یکی از بزرگترین و اثر گذارترین کارهای علوم اجتماعی معاصر توصیف شده است.
به نظر بسیاری از صاحبنظران برجستۀ مطالعات توسعه، نظریۀ نظام جهانی بهتر از دو دیدگاه نوسازی و وابستگی می تواند توسعۀ اقتصادی کشورهای مرکز و وضعیت نیمه توسعه یافتگی یا توسعه نیافتگی در کشورهای نیمه پیرامونی و پیرامونی را در ساختار اقتصاد جهانیِ سرمایهداری توضیح دهد. این مکتب ظهور و زوال ابرقدرت ها و قدرت ها در دوران مدرن از هلند تا انگلستان و آمریکا، و همچنین پیدایش اخیر قدرت جهانی چین و ظهور کشورهای نوصنعتی در برخی از مناطق جهان همچون شرق آسیا و آمریکای لاتین را در درون این چهارچوب توضیح می دهد. به نظر او در نظام نوین جهانی، هژمونی اقتصادی اهمیت بیشتری از هژمونیِ سیاسی و نظامی دارد و تسلط قدرت های جهانی کنونی را باید بر اساس ظرفیت ها و راهبردهای اقتصادی آنان توضیح داد. والرشتاین بر خلاف مکتب وابستگی نه جهانی دو قطبی بلکه جهانی سه قطبی و فراتر از آن جهانی متکثر را ترسیم می کند که در آن هیچ قدرتی هژمونی نهائی را ندارد. در این جهان متغییر نقشۀ جغرافیای سیاسی کشورها در حال دگرگونی است و امکان جا به جایی قدرت ها و تحرک صعودی و نزولی کشورها وجود دارد. این وضعیت چند لایه، متغیر و سیال و جریان انتقال سرمایه در بین مناطق گوناگون، نظام سرمایه داری جهانی را از تهدیدات دوقطبی شدن و فروپاشی های سریع و ناگهانی باز می دارد. نظریۀ وابستگی جریان سرمایه یا انتقال ارزش افزوده را جریانی صرفاً یکسویه و از کشورهای پیرامونی به سوی کشورهای مرکز می داند ولی در نظریۀ والرشتاین امکان انتقال سرمایه به عنوان جریانی دو سویه نیز وجود دارد. بدین ترتیب این انتقال یا جا به جائی های سرمایه- که بر اساس منطق سرمایه داری جهانی و فراتر از مرزهای ملی صورت می گیرد- می تواند آرایش و صورتبندی وضعیت توسعه در بین کشورهای گوناگون را دگرگون سازد.
والرشتاین در آستانۀ هشتاد و چهار سالگی همچنان تحولات جهانی را دنبال و دیدگاه های خود را منتشر می کند. او در سال ۲۰۱۱ چهارمین جلد اثر سترگ خود دربارۀ نظام نوین جهانی را با عنوان «نظام نوین جهانی : لیبرالیزم مرکز گرای پیروز ۱۹۱۴- ۱۷۸۹» منتشر کرد. او در این مجلد تکوین، تعارض و وضعیت هژمونیک گرایش های سیاسی از انقلاب فرانسه تا آغاز جنگ جهانی اول را در زمینۀ نظام جهانیِ سرمایه داری بررسی می کند. در آغاز این دورۀ سرنوشت ساز، انقلاب فرانسه به حاکمیت مردم مشروعیت بخشید و در واکنش به این دگرگونی فرهنگی جهانی، سه ایدئولوژی بزرگ کانسرواتیزم، لیبرالیزم و رادیکالیسم ظهور کردند و سرانجام سرمایه داری پس از دوران آشوبناک انقلابی ، نظم نسبی را در جهان پدید آورد و لیبرالیزم به مثابۀ ایدئولوژی مسلط به پیروزی رسید. والرشتاین علاوه بر نیم قرن مطالعات گستردۀ و برنامه پژوهشی بلند مدت خود، در مقالات پژوهشی و همچنین یادداشت ها و تفاسیر سیاسی خود به تحلیل علمی و اظهار نظر پیرامون مسائل جاری جهان کنونی می پردازد. او در سال های اخیر در نوشته های کوتاه خود در سایت شخصی اش رخدادهای اجتماعی و سیاسی از انتخابات ایران در سال ۱۳۸۸ تا تحولات خاورمیانه، از بحران سوریه که آن را لاینحل توصیف می کند تا اعتراضات اخیر در اوکراین را به گونه ای تحلیلی مورد بررسی قرار داده است. او در یکی از یادداشت های اخیرش با عنوان «نرمش قهرمانانه: ایران و ایالات متحده» به بررسی چشم انداز تحولات احتمالی در رابطۀ ایران و آمریکا می پردازد. بدین ترتیب والرشتاین علاوه بر انجام مطالعات تاریخی و تمدنی با گسترۀ وسیع، نسبت به مسائل و رخدادهای سیاست معاصر نیز با رویکردی راهبردی واکنش نشان می دهد.
انجمن جامعه شناسی ایران از میزبانی این شخصیت برجسته علمی بسیار خرسند و امیدوار است حضور او در ایران فرصتی برای تجدید دیدار با آراء او در بین اساتید، پژوهشگران و دانشجویان رشته های گوناگون علوم اجتماعی باشد. والرشتاین نظریه پردازی است که از وحدت دانش اجتماعی برای درک درست شرایط زندگی انسانی در نظام جهانی معاصر دفاع می کند و تخصص گرایی افراطی و جدائی دانش های تاریخ، جامعه شناسی، علوم سیاسی و علوم اقتصادی و… از همدیگر را عامل اصلی نارسائی های تبیینی و مداخلات راهبردی برای بهبود وضعیت کشورهای پیرامونی می داند. والرشتاین قرار است در ایران سه سخنرانی علمی در خصوص آراء و اندیشه های خود ارائه دهد. اولین جلسۀ سخنرانی او در مرکز بررسی های استراتژیک و با حضور تعدادی از صاحب نظران مطالعات راهبردی با عنوان «غروب ژئوپولتیک یک ابر قدرت» برگزار خواهد شد. انجمن جامعه شناسی ایران برای آشنایی بیشتر با اندیشه های والرشتاین در صبح روز یکشنبه یازدهم اسفند ماه «سمینار بررسی آراء ایمانوئل والرشتاین» را در سالن ابن خلدون دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار می کند. والرشتاین در این سمینار سخنرانی عمومی خود را با عنوان« بحران ساختاری در نظام جهانی سرمایه داری» در حضور اساتید و دانشجویان علوم اجتماعی ارائه می کند. یکی دیگر از برنامه های والرشتاین در تهران کنفرانس مطبوعاتی او می باشد که با شرکت اصحاب رسانه و در ارتباط با محتوای دو سخنرانی او و به صورت پرسش و پاسخ برگزار می شود. والرشتاین در روزهای دوشنبه تا پنجشنبه ۱۲ تا ۱۵ اسفند ماه را از اماکن تاریخی و فرهنگی شیراز و اصفهان و نیز تخت جمشید و پاسارگاد بازدید می کند و همچنین در سخنرانی خود در دانشگاه شیراز در روز سه شنبه ۱۳ اسفند ماه ابعاد دیگری از اندیشه های خود را مطرح می سازد.
صرفنظر از انتقادات احتمالی به مواضع نظری و ایدئولوژیک والرشتاین، او به سنت بزرگ علم اجتماعی تعلق دارد که آن را در رویه و رسالت بنیانگذاران کلاسیک جامعه شناسی یعنی مارکس، دورکیم، وبر و زیمل می توان یافت. علم اجتماعی در این سنت تاریخی و معرفتی خود، به دنبال یافتن رابطۀ تعاملی و دیالکتیکی بین شرایط فرهنگی زندگی روزمره و ساختارهای اجتماعی و تاریخی، سطوح ذهنی و عینی، فردی و جمعی، ساختی و کنشی است. این سنت بزرگ هر چند دعواهای و نزاع های بزرگی را نیز در عرصۀ نظری به بار آورده است و عرصۀ معرفتی علم اجتماعی را به میدانی دارای پراکندگی، ناسازگاری و تکثر نظری تبدیل کرده است ولی خویشاوندی شناختی در این سنت را – حتی در حد شباهت های خانوادگی مورد نظر ویتگنشتاین- نمی توان نادیده گرفت. انجمن جامعه شناسی ایران با توجه رسالت خود در فراهم ساختن فضائی برای گفتگو بین دیدگاه ها و نظریات مختلف در عرصۀ جامعه شناسی و فراتر از آن احساس رسالت در بازسازی سنت علم اجتماعی در فضای آکادمی ایران، حضور والرشتاین را نه تنها فرصتی برای آشنائی و تعمق بیشتر در اندیشه های یکی از قله های بی بدیل دانش اجتماعی معاصر بلکه همچنین به مثابۀ فرصتی نادر برای بازساخت و برساخت مناسبات خویشاوندی در خانوادۀ علم اجتماعی ایرانی و افزایش ظرفیت های شناختی برای برخورد عمیقتر با مسائل جامعۀ ایران با در نظر گرفتن ویژگی های تاریخی این مسائل و همچنین ارتباط آن ها با مقیاس وسیعتر تحولات جهانی تلقی می کند.
انجمن جامعه شناسی ایران امیدوار است آقای والرشتاین در ایران اقامت خوبی داشته باشند و خاطرۀ خوبی از گفت و گو با اندیشمندان و صاحب نظران علوم اجتماعی ایران و همچنین دیدار از اماکن تاریخی و فرهنگی مرتبط با میراث تمدنی گرانسنگ این سرزمین پیدا کند. از سوی دیگر انتظار می رود این حضور بتواند افق های اندیشه در علوم اجتماعی ایرانی را گسترش داده و ضرورت همگرائی در بین رشته های متفاوت علوم اجتماعی و فائق آمدن بر مرزبندی های کاذب و اهمیت بازسازی کلیت اندیشه در این قلمرو را همچون یک آموزۀ اساسی برای افزایش توان معرفتی و توان سازمانی علوم اجتماعی به ما یادآور شود.
برنامه ریزی این بازدید و سفر علمی در مدتی کوتاه و با جلسات فشردۀ «کمیتۀ ارتباطات و همکاریهای بین المللی» انجمن جامعه شناسی ایران و با مشارکت انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات صورت گرفت. وظیفۀ خود می دانم که از زحمات کلیه همکاران دست اندرکار به ویژه همکاری های موثر دکتر سید حسین سراج زاده، دکتر هادی خانیکی و دکتر محمد فاضلی تشکر کنم. همچنین از سوی هیئت مدیرۀ انجمن جامعه شناسی ایران و انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، از مسئولین و دست اندرکاران سایر نهادهای همکار از جمله مرکز بررسی های استراتژیک، مرکز مطالعات و همکاری های علمی بین المللی، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران، موسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، مؤسسۀ آموزش عالی حافظ شیراز، دانشگاه اصفهان و دانشگاه شیراز به خاطر مشارکت در برنامه ریزی و حمایت از این رخداد اجتماعی و علمی و همچنین از سخنرانان،شرکت کنندگان و همکاران اجرائی در جلسات سخنرانی والرشتاین در تهران و شیراز نیز سپاسگذارم.
یادآور می شود: انجمن جامعه شناسی ایران با همکاری انجمن مطالعات فرهنگی و ارتباطات، مرکز بررسی های استراتژیک، مرکز مطالعات و همکاری های علمی بین المللی، دانشکده علوم اجتماعی و مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران، دانشگاه شیراز، دانشگاه اصفهان و دانشگاه حافظ شیراز « سمینار بررسی آراء والرشتاین» را امروز یکشنبه ۱۱ اسفند ماه از ساعت ۱۰ الی ۱۳ با حضور و سخنرانی پروفسور ایمانوئل والرشتاین جامعه شناس برجسته و نظریه پرداز نظام جهانی در سالن ابن خلدون دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار می کند.
در این سمینار با توجه به ظرفیت محدود سالن اعضای هیئت علمی، دانشجویان، اعضای انجمن جامعه شناسی ایران و سایر انجمن های علمی حوزه علوم اجتماعی می توانند با ارائه کارت عضویت شرکت کنند. خبرنگاران رسانه ها که علاقمند به شرکت در این سمینار علمی و همچنین کنفرانس مطبوعاتی والرشتاین می باشند می بایست حداکثر تا ساعت ۱۲ روز شنبه با در دست داشتن معرفی نامه از رسانه متبوع حضور خود را به دبیرخانه سمینار (شماره تماس: ۸۸۰۰۴۷۴۲) اعلام و کارت حضور در جلسه را دریافت نمایند.
قابل توجه است که سخنرانی های سمینار به زبان انگلیسی ارائه می شود.
*رئیس انجمن جامعه شناسی ایران
