نگاهی به انتخاب شهرهای خلاق در جهان؛شیراز شاید وقتی دیگر…

خبر پارسی- کیارش کاظمی: شهر خلاق از جمله مفاهیم جدیدی است که شهرسازان و اقتصاددانان شهری با آن مواجه شده اند. با توجه به جهانی شدن و تلاش شهرهای مختلف برای جذب سرمایه، راهکارهای رسیدن به این جذب مورد توجه قرار گرفته اند. دو مسیر برای گام برداشتن در مسیر تحقق شهر خلاق مطرح است، یکی جذب مستقیم سرمایه با توجه به ویژگی های خاص شهر (صنایع خلاق) و دیگری جذب افراد خلاق برای توسعه اقتصادی شهر.

یونسکو در سال ۲۰۰۴ میلادی طبقه بندی خاصی از شهرهای خلاق ارائه کرد و شهرهایی را که معیارهای خاصی را رعایت کنند، خلاق خواند. در این میان پیوستن اصفهان و رشت به شبکه جهانی شهرهای خلاق یونسکو در میان شهرهای خلاق تلاشی ارزشمند به نظر می رسد.

دسته بندی های مختلفی برای شهرهای خلاق مطرح است. در ابتدا این سوال مطرح است که چه شهری را خلاق می خوانیم؟ لاندری (۲۰۰۰) در کتابش با عنوان «شهر خلاق» بیان می کند که می توان شهر خلاق را با توجه به این که خلاقت در کدام یک از ابعاد آن ظهور کند، از چهار منظر تعریف کرد:

۱٫ شهر خلاق از منظر زیرساخت های فرهنگی

۲٫ شهر خلاق از منظر اقتصاد خلاق، که در کانون این نگرش سه عنصر کلیدی وجود دارد: میراث فرهنگی و هنری، صنایع تفریحی و رسانه و ارائه خدمات خلاق به کسب و کارها (ایجاد فضای مناسب برای کسب و کار)

۳٫ شهر خلاق از منظر ظهور طبقه خلاق (ایجاد فضای مناسب برای افراد)

۴٫ شهر خلاق از منظر ترویج فرهنگ خلاقیت

سلادا و همکارانش تعاریف موجود از شهر خلاق را در دو دسته کلی جای داده اند: رویکرد صنایع خلاق و رویکرد طبقه خلاق. در رویکرد اول که اسکات (۲۰۰۱ و ۲۰۰۷) آن را «اقتصاد فرهنگی» نامیده است، صنایع خلاق به عنوان محرک نوآوری بر توسعه محلی تمرکز دارند و بر نقش موسسات و ارتباط میان آن ها تاکید می شود.

در این رویکرد با تمرکز صنایع فرهنگی و خلاق در شهر، قدرت این صنایع افزایش می یابد و در نتیجه میزان اشتغال در شهر افزایش می یابد و شهر توسعه می یابد. در این رویکرد «مردم به دنبال اشتغال می آیند». رویکرد دوم، متمرکز بر انتخاب مکان به وسیله اشخاص است که به طور عمده در پاسخ به ویژگی های محیط شهری صورت می گیرد؛ بنابراین سمت و سوی تمرکز از صنایع خلاق به عوامل انسانی و سکونت خلاق تغییر می کند.

در این رویکرد که ریجارد فلوریدا در سال ۲۰۰۲ میلادی کتاب «ظهور طبقه خلاق» را درباره آن نگاشت، تلاش در آن است که با ایجاد فضاهای شهری باکیفیت، طبقه خلاق جامعه جذب شهر شده، در پی آن، اشتغال و در نتیجه سرمایه به شهر وارد شود. در حقیقت در این رویکرد برخلاف رویکرد پیشین، «اشتغال به دنبال مردم می آید».

بحث پیش رو به رویکرد اول نزدیک است؛ زیرا شبکه شهرهای خلاق در پی یافتن ویژگی خاص شهر و شکوفا کردن آن است. حال به تفصیل به شبکه شهر خلاق و ویژگی های آن می پردازیم.

شبکه شهر خلاق

شبکه شهرهای خلاق یونسکو (UCCN) در سال ۲۰۰۴ میلادی برای همکاری میان شهرهایی که خلاقیت را به عنوان عاملی راهبردی در روند توسعه پایدار شهری شناخته اند، تاسیس شد. ۱۱۶ شهری که در حال حاضر این شبکه را شکل می دهند، برای رسیدن به هدف مشترکی با یکدیگر همکاری می کنند: جای گذاری خلاقیت و صنایع فرهنگی در قلب برنامه های توسعه شان در سطح محلی و نیز همکاری فعال در سطح جهانی. درواقع هدف از تاسیس این شبکه، شناختن ویژگی های منحصر به فرد هر شهر و ارتقا و شناساندن آن ویژگی ها به سراسر جهان است.

با اتصال به شبکه، شهرها متعهد به ارائه عملکرد مناسب (در ارتباط به ویژگی منحصر به فرد خود) می شوند و نیز مشارکت ها میان بخش عمومی و خصوصی و نیز جامعه شهری را در موارد زیر توسعه می دهند:

•    افزایش تولید، توزیع و انتشا فعالیت های فرهنگی، کالاها و خدمات

•    بهبود دسترسی و مشارکت در زندگی فرهنگی به ویژه برای گروه ها و اشخاص به حاشیه رانده شده و آسیب پذیر

•    ادغام کامل فرهنگ و خلاقیت با برنامه های توسعه پایدار

دسته بندی یونسکو از شهرهای خلاق

شبکه شهرهای خلاق هفت رشته خلاق را پوشش می دهد: صنایع دستی و هنرهای مردمی، هنر رسانه، سینما، طراحی، خوارک شناسی، ادبیات و موسیقی. یونسکو برای هر دسته معیارهایی را انتخاب کرده است که براساس آن ها شهرهای خلاق آن دسته را انتخاب می کند و هر شهر تنها می تواند در یک دسته به عنوان شهر خلاق شناخته شود. اگر خلاقیت خاص شهری در دسته بندی شبکه جهانی شهرهای خلاق یونسکو قرار نگیرد، به معنای نفی خلاقیت آن شهر نیست. دسته بندی یونسکو به شهرها کمک می کند تا ویژگی های منحصر به فرد خود را بیشتر بشناسند و در مسیر ارتقای آن گام بردارند.

شکل گیری شهرهای خلاق

حال پس از دسته بندی انواع شهرهای خلاق، به زیرساخت های لازم برای یک شهر خلاق می پردازیم. زیرساخت های شهر خلاق متاثر از شبکه ای از تولیدکنندگان منطقه ای، بازار نیروی کار محلی (نیروی کار فعال در صنایع خلاق) مستقر در منطقه و رقابت و همکاری بین مجموعه هایی از شهرهایند؛ شبکه ای که بتواند نوآوری را به خلاقیت موجود در شهر بیفزاید. این خلاقیت در شهرهای بزرگ و کوچک متفاوت است و می توان یک دسته بندی میان شهرهای خلاق کوچک و بزرگ نیز ارائه کرد؛ زیرا نوع خلاقیت در این دو متفاوت است. حتی نوع گردشگری که شهرهای کوچک خلاق جذب می کنند، ممکن است در سطح ملی باشد. البته این فرصت نیز برای شهرهای کوچک وجود دارد که بتوانند در کنار یک کلان شهر در عرصه جهانی مطرح شوند و گردشگر خارجی جذب کنند.

نگاه شبکه جهانی شهرهای خلاق بیشتر بر بحث صنایع خلاق که نزدیکی بسیاری به بحث «قطب رشد» فرانسوا پرو دارد، مبتنی است. براساس این تفکر، «پرو رشد پایدار اقتصادی را در گرو تمرکز صنایع پیشاهنگی می دید که باقی اقتصاد را به تحرک واداشته و خود نیز پیامد انتشار نوآوری هستند» (پاپلی یزدی، ۱۳۸۱، ۲۰۳). بدین ترتیب با تاکید بر ویژگی خاص شهر، تمرکز بر آن ویژگی بیشتر می شود و در اثر توسعه آن ویژگی شهر، دیگر صنایع و  در نتیجه کل شهر توسعه می یابد.

مزایای پیوستن به شبکه شهرهای خلاق

می توان مزایای عضویت در شبکه شهرهای خلاق را از دو جنبه بررسی  کرد. اول آن که با توجه به وجود معیارهای موجود در هر یک از دسته بندی ها، عضویت در این شبکه نیازمند تلاش برای دستیابی به معیارهای شبکه جهانی شهرهای خلاق است؛ بنابراین هر شهر با دستیابی به این معیارها پیشرفت قابل توجهی در یکی از دسته بندی های شهرهای خلاق خواهدداشت. با این پیشرفت، شهر خود به خود به عنوان قطب دسته بندی مورد نظر عمل کرده، جذب گردشگر و نیز افزایش اشتغال محلی را تجربه خواهدکرد.

با ثبت شهر در شبکه شهرهای خلاق، شهر در سطح جهان شناخته می شود که این امر، جذب گردشگر و سرمایه خارجی و رونق بیشتر شهر را در پی دارد؛ در نتیجه شهر از لحاظ اقتصادی در مسیر پایداری گام بر می دارد. لزوم استفاده از مواد و مصالح بوم آورد در رونق هر یک از دسته بندی ها (که در معیارهای عضویت تصریح شده است)، شهر را در دستیابی به توسعه پایدار زیست محیطی یاری می کند.

ارتباط با فرهنگ های گوناگون و در نتیجه شناخت بیشتر خود و تلاش برای گسترش عدالت اجتماعی در استفاده از صنایع خلاق، حرکت در مسیر پایداری اجتماعی را موجب می شود. این پیشرفت ها، در درازمدت، می توانند با همکاری های بین المللی کامل شوند. بنابراین همکاری های بین المللی راه را برای پیشرفت در دسته مورد نظر و نیز بیشتر شناخته شدن شهر نزد کشورهای مختلف هموار می کنند.

 بیشتر شناخته شدن ویژگی خاص شهر خلاق نزد جهانیان، موجب جذب گردشگر به آن شهر خلاق می شود و جذب گردشگر علاوه بر رونق بخشی به آن خلاقیت خاص، می تواند توسعه صنایع جانبی شهر را در پی داشته باشد. در نتیجه رونق صنایع خلاق و نیز ارتباطات بین المللی میان شهرهای خلاق می تواند به رونق اقتصاد و افزایش اشتغال در شهر و نیز ارزآوری در سطح ملی بینجامد.

از جمله ویژگی های عمومی هر شهر خلاق این است که مکانی جذاب برای کار و زندگی شهروندان (به ویژه نسل جوان)، مکانی جذاب برای گردشگران (صنعت گردشگری)، توانمند در شکوفاسازی بخش های مختلف اقتصادی (از راه به کارگیری فناوری و مدیریت صحیح آن) و نیز مرکز جذب بنگاه های مختلف اقتصادی نوظهور (خوشه ها و مراکز تحقیقاتی به ویژه در زمینه فناوری های برتر) محسوب می شود.

شهرهای متصل به شبکه جهانی شهرهای خلاق

همان طور که عنوان شد، ۱۱۶ شهر از ۵۴ کشور به شبکه شهرهای خلاق متصل اند. در بخش ادبیات ۲۰ شهر از جمله شهرهای ملبورن، بغداد، پراگ، ناتینگهام، بارسلون و مونتویدئو، در بخش سینما هشت شهر سیدنی، بوسان، بیتولا، صوفیه، رم، بردفورد، گالوی و سانتوس، در بخش موسیقی ۱۹ شهر از جمله شهرهای اصفهان، جیپور، کنازاوا، فابریانو، دورن و سانتافه، در بخش طراحی ۲۲ شهر از جمله شهرهای سنگاپور، کوربه، شنزن، کوریجیبا، موترآل، برلین و بوداپست، در بخش هنرهای رسانه نُه شهر از جمله شهرای ساپورو، گوانجو، لیون و یورک و در بخش خوراک شناسی ۱۸ شهر از جمله شهرهای رشت، شنگژو، پارما و توسان تاکنون به شبکه جهانی شهرهای خلاق پیوسته اند.

 در میان شهرهای این شبکه دو شهر اصفهان در بخش صنایع دستی و هنرهای مردمی و رشت در بخش خوارک شناسی از ایران حضور دارند و شهر شیراز نیز در آستانه پیوستن به شبکه شهرهای خلاق در بخش ادبیات است.

مروری بر اقدامات دو شهر عضو

ادینبورگ؛ شهر خلاق ادبی: ادینبورگ پایتخت اسکاتلند است و در بخش غرب مرکزی اسکاتلند قرار گرفته است. این شهر اولین شهری است که در دسته بندی ادبیات یونسکو، عنوان شهر ادبی را به خود اختصاص داده است. ادینبورگ که در سال ۲۰۰۴ میلادی به شبکه جهانی شهرهای خلاق پیوسته، در گزارشی در نوامبر سال ۲۰۱۳ اهداف و پیشرفت های یک ساله خود را تشریح کرده است؛ گزارشی که هر عضو به طور سالانه ارائه می دهد.

بنابر این گزارش، افزایش بازدیدکنندگان از سایت شهر، برگزاری جشنواره جهانی کتاب ادینبورگ با شرکت ۵۹ نویسنده جدید و برگزاری ۲۱ رویداد جدید نویسندگی، برپایی مراسم بزرگداشت زادروز یکی از شاعران بزرگ ادینبورگ به نام رابرت لویی استیونسن، حمایت از جامعه ادبی با احداث ۱۰ سالن به ظرفیت ۵۰۰ نفر، مشارکت با شرکای جهانی با دعوت از نویسندگان به ادینبورگ و نیز ترویج آثار نویسندگان اسکاتلندی در خارج ازاین کشور و در نتیجه افزایش ورود گردشگران ادبی به ادبنبورگ، از مهم ترین کارهای انجام شده از سال ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۳ میلادی بوده است.

برلین؛ شهر خلاق طراحی: برلین سال ۲۰۰۶ به شبکه جهانی شهرهای خلاق یونسکو پیوست. در گزارش نظارتی سال ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶ برلین، پیشرفت های حاصل از عضویت و تلاش این شهر برای باقی ماندن به عنوان عضر در شبکه شهرهای خلاق آشکار است. در برلین بیش از ۱۹۵ هزار نفر در حال حاضر در بخش صنایع فعال اشتغال دارند که برابر با ۱۰ درصد از شاغلان برلین است. سی هزار شرکت مشغول در صنایع خلاق شهر سالانه بیش از ۱۸ میلیارد یورو گردش مالی ایجاد می کنند و چهار هزار و ۴۰۰ شرکت طراحی در زمینه های صنعت، تولید، مد، گرافیک و طراحی ارتباطات در برلین کار می کنند. امار و ارقام به ترتیب زیر است.

برلین از زمان عضویت خود تا امروز، جشنواره ها و نمایشگاه های بسیاری را برای تبلیغ و نیز توسعه طراحی برگزار کرده است. این نمایشگاه ها به معرفی جهانی صنعت طراحی برلین و در نتیجه تقاضای محصولات و علم طراحی از این شهر انجامیده است. به این ترتیب صنعت طراحی برلین پیشرفت می کند و این امر به اشتغال زایی در بخش طراحی منجر می شود. از جمله فعالیت های برلین می توان به نام گذاری هفته ای در سال به نام «هفته طراحی و مد برلین» و برگزاری نمایشگاه های مختلف در این روز اشاره کرد.

برگزاری رقابت هایی برای استعدادیابی، برگزاری کمپین طراحی صنعتی، برنامه تبادل دانش طراحی با لهستان، برگزاری نمایشگاه های متعدد و نیز برگزاری کمپین طراحی صنعتی، برنامه تبادل دانش طراحی با لهستان، برگزاری نمایشگاه های متعدد و نیز برگزاری تور فروش محصولات طراحی در شهرهای استکهلم، لندن، پاریس، وین و آمستردام از برنامه های شهر خلاق برلین در سال های عضویت آن در شبکه جهانی شهرهای خلاق بوده است.

در میان ۱۱۶ شهر عضو در شبکه جهانی شهرهای خلاق، نام دو شهر اصفهان و رشت از ایران دیده می شود. از طرفی برخی شهرهای دیگر ایران، نظیر شیراز، نیز تمایل خود را برای پیوستن به شبکه شهرهای خلاق اعلام کرده اند. مروری بر وضعیت سه شهر اصفهان، رشت و شیراز، ویژگی های خاص هر یک را نمایان می کند.

اصفهان؛ شهر خلاق صنایع دستی و هنرهای مردمی

اصفهان به همراه ۴۶ شهر دیگر در بیستم آذر ۱۳۹۴ به عضویت شبکه جهانی شهرهای خلاق درآمد. پیگیری امور علمی این عضویت بر عهده جهاد دانشگاهی دانشگاه اصفهان و پیگیری بخش اجرایی بر عهده شهرداری اصفهان بود. اصفهان تا پیش از عضویت در شبکه جهانی شهرهای خلاق، هم در زمینه فراوانی تولیدکنندگان منطقه ای و هم از نظر افراد خلاق و ماهر در صنایع دستی بومی، از امکانات مناسبی برخوردار بود و همین ظرفیت موجب پیوستن آن به شبکه های شهرهای خلاق شد.

اصفهان در زمینه قلم کاری، فیروزه کوبی، میناکاری،خاتم سازی، قالی بافی، منبت کاری، نمدمالی، ملیله سازی و بسیاری صنایع محلی دیگر، منحصر به فرد است. وجود این صنایع دستی و برندشدن این صنایع در سطح جهانی با پیوستن به شبکه شهرهای خلاق، جذب گردشگر و در نتیجه ارزآوری را برای اصفهان و در نتیجه ایران موجب می شود. این جذب، موجب رونق بیشتر صنایع دستی در اصفهان از یکسو و رونق دیگر صنایع و، در نتیجه شهر از سوی دیگر می شود؛ بنابراین اشتغال در شهر افزایش می یابد.

در صورتی که این توسعه به حدی مناسب و رقابتی با دیگر شهرهای جهانی برسد، طبقه خلاق جهانی نیز جذب شهر شده، رونق هرچه بیشتر شهر محقق خواهدشد. به نظر می رسد بتوان نقطه آغاز این روند را برگزاری جشنواره ها و نمایشگاه های جهانی در اصفهان و تبلیغات قدرتمند از مسیر شبکه شهرهای خلاق و استفاده از ظرفیت های این شبکه دانست.

سنگ زیربنای خلاقیت در این شهر، مشارکت طبقه خلاق است. این مشارکت هم مستقیم است و هم به کمک نهادهای شهری صورت می گیرد؛ بنابراین در شهر خلاق اصفهان مردم باید در تصمیماتی که به زندگی آن ها مربوط است، سهیم باشند و به عنوان یک شهروند با حقوق و جایگاه مشخص در مراسم و فضاهای خلاق شرکت کنند تا مفهوم خلاقیت شهری از واری حوزه عرفی شهرنشینی به همه نهادها گسترش یابد.

در روند پیوند اصفهان به شبکه جهانی شهرهای خلاق، یکی از مهم ترین تلاش های مسئولان اصفهان، ثبت «هفته نکوداشت اصفهان» است. در این هفته- که به طور معمول در هفته اول اردیبهشت هر سال برگزار می شود- جشن های گوناگونی در مناطق پانزده گانه اصهفان با هدف آشنایی بیشتر با فرهنگ بومی اصفهان برپا می شود با پیوستن اصفهان به شبکه جهانی شهرهای خلاق، تلاش برای ثبت این هفته در یونسکو به عنوان تلاش برای دستیابی به معیارهای شهر خلاق در جریان است.

رشت؛ شهر خلاق در حوزه خوراک شناسی

شهر رشت به دلیل داشتن تنوع غذایی بسیار (بیش از ۱۷۰ نوع غذا) و نیز وجود چندین مدرسه آشپزی، به دسته خوراک شناسی شبکه جهانی شهرهای خلاق پیوسته است. این پیوند می تواند نقطه آغازی برای رونق اقتصادی شهر رشت باشد؛ بدین صورت که مسئولان می توانند با ایجاد جشنواره های غذایی در سطح جهانی گردشگران بسیاری را جذب رشت کنند و درصورتی که این درآمد حاصل از گردشگری صرف ایجاد مدارس آشپزی، رستوران های جدید (با پخت غذاهای بومی) و نیز ساخت هتل ها شود، علاوه بر توسعه اقتصادی، افزایش اشتغال و در نتیجه حرکت در مسیر اقتصاد پایدار را در پی خواهدداشت.

استفاده از مواد بومی در غذاها نیز موجب حرکت در مسیر پایداری زیست محیطی می شود و ایجاد امکان یادگیری آشپزی برای همه نیز تا حدی به عدالت و پایداری اجتماعی در این زمینه خواهدانجامید. برگزاری جشنواره غذاهای رشت از تازه ترین اقدامات مسئولان این شهر با هدف ترویج و تبلیغ صنعت خوراک این حوزه جغرافیایی است.

شیراز؛ شهر خلاق ادبی؟

شیراز چند سال است در آستانه پیوستن به شبکه جهانی شهرهای خلاق قرار دارد. به نظر می رسد به دلیل وجود شاعران مشهور در طول تاریخ و نیز وجود محیط هایی چون آرامگاه های شاعران بزرگ (مناسب برای مشاعره و پرداختن به مسائل ادبی)، شیراز بتواند به شبکه شهرهای خلاق بپیوندد. اما لازمه ادامه این پیوند در آینده، ایجاد فضایی ادبی در مدارس و دانشگاه ها و تاکید بر ادبیات در این مراکز، ترویج ادبیات در رسانه ها و نیز برگزاری بیشتر همایش های ادبی است. شیراز یکی از گردشگرپذیرترین شهرهای ایران است که در صورت معرفی شدن در سطح جهانی با برند «شهر ادبی»، می تواند جاذبه های دیگر خود را نیز به گردشگران از سراسر جهان معرفی کند.

استفاده از انگاره شهر خلاق در ایران

میان دو رویکرد کلی شهر خلاق، جذب افراد خلاق و توسعه صنایع خلاق، آن چه در کوتاه مدت در ایران امکان پذیر است. استفاده از صنایع خلاق است؛ زیرا گسترش ارتباط ایران با دیگر کشورهای جان و شناخته شدن ظرفیت های ناشناخته شهرهای ایران در سطح جهانی، می تواند فرصت مناسبی برای شناسایی خلاقیت های بومی باشد و در کوتاه مدت به توسعه این صنایع خلاق از مسیر جذب گردشگر منجر شود.

این فرصت می تواند با تعامل دانشگاهیان با بنگاه های اقتصادی و شهرداری ها و نیز تشکیل بنگاه های دانش بنیان، به برتری شهرهای ایران در مقابل شهرهای جهانی بینجامد. وجود شبکه جهانی شهرهای خلاق یونسکو با دسته بندی مشخص، شناخته شدن بیشتر خلاقیت های نهفته شهرهای جهان برای خود آن شهرها را در پی دارد. شناخت بهترِ شهر خلاق از خود و نیز تعامل بیشتر با جهان از مسیر پیشرفت صنایع خلاق و جذب گردشگر، به خودکفایی اقتصاد شهر در گذر زمان می انجامد و در نتیجه، شهر به تدریج در مسیر توسعه پایدار شهری گام بر می دارد.